Το Δίλημμα του Σκαντζόχοιρου

Η πορεία μας για την διαμόρφωση του εαυτού μας σε αυτό που γεννηθήκαμε να γίνουμε, περνά μέσα από τη σύναψη σχέσεων με άλλους συνανθρώπους μας. Οι σχέσεις αυτές ποικίλουν ως προς την ποσότητα αλλά και προς την ποιότητα. Κάποιες είναι φιλικές, άλλες στοργικές, πολλές τους επαγγελματικές, κάποιες άλλες σεξουαλικές, διάφορες άλλες οικογενειακές, και πάρα πολλές τυπικές. Υπάρχουν επίσης σχέσεις ανταγωνιστικές, συναισθηματικές, πολιτικές, διαδικτυακές, συζυγικές, συναισθηματικές, ηθικές, και ένας σορός από διάφορες άλλες.

Αυτό που φαίνεται είναι ότι η ποιότητα των σχέσεων αυτών πηγάζει από μια άλλη βαθύτερη και πιο υψηλής ποιότητας σχέση. Την σχέση που έχουμε με τον ίδιο μας τον εαυτό. Υπάρχει μια αμφίδρομη σχέση μεταξύ της επαφής που έχουμε με τον ίδιο μας τον εαυτό και της επαφής που έχουμε με άλλους ανθρώπους. Βελτιώνοντας την ποιότητα των σχέσεων με τους συνανθρώπους μας, βελτιώνουμε ταυτόχρονα και τη σχέση που έχουμε με τον ίδιο μας τον εαυτό, αλλά και το αντίστροφο. Όσο πιο καλή είναι η σχέση μας με τον ίδιο μας τον εαυτό, τόσο πιο καλή είναι η σχέση μας και με τους άλλους συνανθρώπους μας.

Δηλαδή η σχέσεις που συνάπτουμε με άλλους ανθρώπους είναι μια αντανάκλαση του ίδιου μας του εαυτού και μέσα από τις σχέσεις αυτές, προσπαθούμε να βρούμε το ποιοί είμαστε. Μέσα από τα μάτια του άλλου προσπαθούμε να δούμε το βαθύτερο μας είναι, την εντελέχεια μας. Κάποιες από τις σχέσεις αυτές, μας βοηθούν στο να δούμε αυτό το εντός μας άγαλμα, αλλά κάποιες άλλες μας οδηγούν σε εντελώς διαφορετική κατεύθυνση. Ο Καβάφης στο ποίημα του "Όσο μπορείς", κάνει μια κορυφαία σύλληψη ως προς το θέμα αυτό.

Η ερώτηση η ουσιαστική ως προς αυτό το θέμα, η οποία τίθεται πολύ απλά, είναι η εξής: Ποιά πρέπει να είναι η στάση μας απέναντι στους άλλους ανθρώπους, ούτως ώστε η σχέση μας με τον καθένα από αυτούς να μας αποφέρει την μέγιστη ωφέλεια;

Ένα πολύ καλό παράδειγμα που μου ήρθε σήμερα το πρωί ξανά στο νου είναι αυτό του "Διλήμματος του Σκαντζόχοιρου" του γερμανού φιλόσοφου Σοπενχάουερ η οποία εμφανίζεται στο έργο του " Parerga und Paralipomena", την οποία χρησιμοποίησε και ο Φρόυντ στο " Group Psychology and the Analysis of the Ego" και έχει ως εξής:

Δύο σκαντζόχοιροι, στην προσπάθειά τους να έρθουν κοντά για να ζεσταθούν μια χειμωνιάτικη μέρα, έπρεπε να καταβάλουν προσπάθεια για να βρουν την ισορροπία, έτσι ώστε και να πάρουν τη ζεστασιά αλλά και να μην τραυματιστούν μεταξύ τους με τα αιχμηρά τους αγκάθια. Έχουν ανάγκη την ζεστασιά ο ένας του άλλου, αλλά τα αγκάθια τους, τους εμποδίζουν στο να έρθουν πολύ κοντά. Πρόκειται για μια αναλογία των προκλήσεων που προκαλεί η ανθρώπινη οικειότητα και το τι μπορεί να συμβεί κατά τη διαδικασία της δημιουργίας μιας σχέσης. Όσο πιο κοντά έρχονται δυο άνθρωποι μεταξύ τους, τόσο πιο πιθανό είναι να πληγωθούν. Όμως, αν παραμείνουν χώρια, θα συνεχίσουν να έχουν τον πόνο της μοναξιάς.

Πρέπει να το παραδεχτούμε ότι όλοι μας έχουμε αγκάθια ως άνθρωποι. Τα αγκάθια αυτά είναι η προστασία του εαυτού μας από εξωτερικές πιθανές απειλές. Είναι ο προστατευτικός μηχανισμός που αποτρέπει εισχωρήσεις από εξωτερικούς παράγοντες στο άβατο του εαυτού μας. Κάποιους τα αγκάθια αυτά είναι μικρά , κάποιους μεγάλα, κάποιους δεν είναι πολύ μυτερά, και κάποιους άλλους είναι και αιχμηρά και δηλητηριώδες. Με αυτούς που κρίνουμε ότι πιθανόν θα μας κάνουν κακό, τα αγκάθια μας είναι πάντα σε ετοιμότητα να δράσουν και με αυτούς που νιώθουμε πολύ κοντά μας, αφοπλίζουμε την επιθετική αυτή τους δυνατότητα.

Πότε όμως και κάτω από ποιά κριτήρια ενεργοποιούμε τον αγκαθωτό μηχανισμό ασφαλείας; Ο αμυντικός αυτός μηχανισμός ο οποίος ονομάζεται φόβος και ο οποίος ενυπάρχει στον καθένα μας, ενεργοποιείται όταν κρίνουμε ότι κάτι μας απειλεί. Τις πλείστες φορές όμως, ο φόβος ότι κάτι μας απειλεί όντως, είναι αναληθής, εφόσον ο φόβος αφορά πάντοτε πιθανες μελλοντικές καταστάσεις, που δεν έχουν ακόμη συμβεί και που πολλές φορές δεν πρόκειται ποτέ να συμβούν. Πόσες φορές βιώνοντας μια κατάσταση που εκ των προτέρων θεωρούσαμε απειλητική, συνειδητοποιήσαμε ότι δεν ήταν καθόλου έτσι; Πόσες φορές αυτός ο φόβος, μας απέτρεψε από το να κάνουμε πράγματα τα οποία ήταν πολύ σημαντικά για την εξελικτική μας πορεία; Με λίγα λόγια, ο αγκαθωτός μηχανισμός που περιγράφει ο Σοπενχάουερ είναι μια εξωτερική προβολή του φόβου που υπάρχει μέσα μας και που συνήθως οδηγεί σε επιθετική ή υποχωρητική συμπεριφορά σε αυτό που πιστεύουμε ότι μας απειλεί (fight or flight mechanism). Κάποιες φορές ο φόβος αυτός μας προστατεύει, γιατί όντως μπορεί να υπάρχει κάποια σημαντική απειλή, αλλά στις πλείστες των περιπτώσεων, μας αποτρέπει από πολύ σημαντικές για την θετική εξέλιξη της ζωής μας επιλογές, αφού αποτελεί δημιούργημα και μόνο της φαντασίας μας και εξωτερική προβολή της εσωτερικής μας ανασφάλειας. Αν αναλογιστούμε όμως, πόσες έχει συμβεί το δεύτερο, τότε θα πρέπει να προβληματιστούμε πάρα πολύ ως προς το πως τον διαχειριζόμαστε το μηχανισμό αυτό.

Άρα πως προχωρούμε; Εξωστρέφεια ή εσωστρέφεια;

Η θέση η δική μου στο θέμα αυτό, είναι ότι τα πάντα τα καθορίζει ο σκοπός. Όλοι μας έχουμε ως σκοπό να ανακαλύψουμε και να εκδιπλώσουμε τον δυνάμει εαυτό, που κρύβουμε ο καθένας μέσα μας. Δεν μπορούμε να το πετύχουμε όμως αυτό μόνοι μας. Ως άνθρωποι είμαστε εκ φύσεως κοινωνικά όντα και η ανάπτυξη μας επιτυγχάνεται στη σχέση που έχουμε με το περιβάλλον μας και με τους άλλους ανθρώπους. Σκεφθείτε ένα άνθρωπο των σπηλαίων και ένα άνθρωπο που ζει σε μια πόλη. Έτη φωτός η διαφορά μεταξύ τους. Χρειαζόμαστε αναγκαστικά στην πορεία μας αυτή και άλλους ανθρώπους δίπλα μας αλλά και εναντίον μας. Φίλους, παιδιά, δασκάλους, ανταγωνιστές, συγγενείς, συμπολίτες, ερωτικούς συντρόφους, ομοϊδεάτες, αντιιδεάτες, εμπνευστές, αποτρεπτικούς, εχθρούς. Ναι, και με τους εχθρούς μας επίσης μπορούμε να έχουμε κάποια σχέση, η οποία μάλιστα επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την θετική εξέλιξη της ζωής μας. Υπάρχει και ένα ωραίο βιβλίο επάνω στο θέμα αυτό, που αξίζει να διαβαστεί, γραμμένο από τον Πλούταρχο και φέρει τον τίτλο "Πως αν τις υπ' εχθρών ωφελοίτο" (Πώς δηλαδή να επωφελούμαστε από τους εχθρούς μας).

Άρα η πιο πιο σωστή απάντηση νομίζω που πρέπει να δώσουμε στην ουσιαστική ερώτηση που τέθηκε στην αρχή, είναι:

"Να μάθουμε να βρίσκουμε την σωστή απόσταση στην κάθε σχέση μας με τους άλλους, χωρίς να είναι τοξικοί προς εμάς και χωρίς εμείς να είμαστε τοξικοί προς αυτούς. Και την σωστή απόσταση μεταξύ μας θα την κρίνει ο σκοπός ο οποίος έχουμε. Και ο όπως λέει και ο Αριστοτέλης, ο κοινός και έσχατος σκοπός που έχουμε όλοι οι άνθρωποι μεταξύ μας είναι η ευδαιμονία και η επίτευξη του σκοπού αυτού περνά μέσα από την συνεχή βελτίωση του εαυτού μας, του δρόμου προς την Αρετή, την μεταμόρφωση του εσωτερικού μας Δυνάμει σε Ενεργεία.

Μια ζωή την έχουμε και είναι πολύ σύντομη. Ας την μετατρέψουμε σε μια ευχάριστη, ποιοτική και γνωστική εμπειρία, διαμορφώνοντας εποικοδομητικές σχέσεις με τους γύρω μας.

Υ.Γ. Ο άνθρωπος όσο αποκτά μόρφωση (μόρφωση δεν είναι μόνο οι σπουδές και τα πτυχία), μικραίνει συνεχώς τη ζημία που προκαλούν τα αγκάθια του και αποκτά μεγάλη αντοχή σε αυτά των άλλων.